Ktoś kiedyś poprosił mnie: "Napisz coś natemat strzemion bardzo na czasie, bo to jedynen co zostało mi do kupienia do nowego siodła. Te, co mam, wyglądają źle -
i teraz pytanie: co kupić ? Na samym Decathlonie jest kilka rodzajów - od klasycznych, przez plastiki, asymetryczne, z jakimiś odwróconymi otworami, nie mówiąc już
o takich za 2000, które wg opisu sprawią, że jak tylko włożysz w nie nogi, to masz złotąą odznakę gwarantowaną..." Fakt, wynalazków się w tej materii porobiło "od
groma i jeszcze ciut-ciut", ale jako jeździecki eks-rekreant nie czuję się odpowiednio mocno kompetentny w tych kwestiach. Za to mogę cosik naskrobac o historii
strzemion.
Strzemiona to obok dynamitu chyba jedno z największych odkryć (militarnych, ale i cywilnych) w historii ludzkości. Każdy jeździec wie: dzięki strzemionom jeździec
o wiele stabilniej siedzi w siodle i jest zdolny do bardziej zwrotych manewrów, więc może np. walczyć z konia skuteczniej. Niegdys jednak tego patentu nie znano -
starożytni Grecy i Rzymianie i Grecy ich nie stosowali, za to siodła rzymskie miały nietypową konstrukcję: miały coś jakby cztery rogi, otaczając jeźdźca dookoła,
dzięki czemu mgł on zachować z grubsza stabilną pozycję bez strzemion.
W starożytności w cwlu ustabilizowania dosiadu jeźdźcy po prostu wsadzali stopy pod popręg - przy czym "popręg" jest pojęciem nieco umownym, bo siodło wynaleziono
później; tu chodzi o pas mocujący skóry lub tkaniny stanowiące czaprak do grzbietu konia. Jak podaje Wikipedia: buddyjskie rzeźby w świątyniach Sanchi i Mathura
oraz w jaskiniach Bhaja, pochodzące z III wieku p.n.e., przedstawiają jeźdźców jadących właśnie z palcami wsuniętymi pod popręgi. Jeszcze później w Indiach w II
wieku p.n.e. pojawiła się prosta pętla rzemienna na duży palec nogi, która służyła przede wszystkim do wsiadania (jeżdżono wtedy boso). Ewoluowała ona w pojedyncze
strzemię, a dopiero po wynalezieniu siodła opartego o drewniany szkielet - terlicę, strzemiona zaistniały w parze. Nie stało się tak od razu. W Azji pierwsze siodła
z terlicą z litego drzewa pokrywanej filcem pojawiły się około 200 roku p.n.e.. Jedno z pierwszych takich siodeł z drewna zostało po raz pierwszy użyte przez Rzymian
już w I wieku p.n.e., ale ono również nie posiadało strzemion w rozumieniu współczesnym. Takie "nowoczene" strzemiona pojawiły sie przy siodłach na początku IV
wieku w Chinach, a w zasadzie to bardziej na pograniczu dzisiejszej Korei i Chin. Działo się to za panowania chińskiej dynastii Jin na początku IV wieku naszej ery.
Wcześniejsze tablice, datowane na okres dynastii Han (206 p.n.e. 220 r. n.e.), przedstawiają, owszem, konie z kwadratowymi przedmiotami pod brzuchami, jednak
badania wykazały, że to tylko ozdoby. Odnaleziona figurka nagrobna, przedstawiająca strzemię, datowana na rok 302 n.e., została odkopana z grobowca w pobliżu
Changsha. Przedstawione na niej strzemię jest pojedyncze, umieszczone tylko po jednej stronie konia i zbyt krótkie, aby można było jeździć opierając na nim stopy.
Niektórzy twierdzą, że najstarszy znany i wiarygodny wizerunek jeźdźca z "klasycznymi" strzemionami na stopy (a nie palce nóg) pochodzi z 322 roku n.e. - odkryto
go w grobowcu Jin w pobliżu Nanjing; jednak i tu nie ma syuprocentowej pewności, że strzemiona są dwa.
Natomiast najwcześniejsze zachowane strzemiona ewidentnie podwójne odkryto w grobowcu Feng Sufu, szlachcica z północnego Yan w Południowej Mandżurii, który zmarł
w 415 roku (patrz: poniżej). Takie wizerunki znaleziono również w grobowcach Goguryeo datowanych na IV i V wiek naszej ery (niestety nie zawierają żadnej konkretnej
daty). Oprócz strzemion grobowiec Feng Sufu zawierał także żelazne płyty na zbroję lamelkową, co świadczy o tym, że był to także w Chinach okres rozwoju ciężko
opancerzonej kawalerii. W tym samym czasie zaczęły pojawiać się w starożytnych dokumentach wpisy mówiące o "żelaznych koniach" (czyli opancerzonych), odnotowywano
też przypadki zdobycia łupów bitewnych w postaci tysięcy zbroi dla koni. Większość ówczesnych wczesnych strzemion miała owalny kształt i była wykonana z żelaza -
czasem litego, a czasem łuki były nakładane na drewniany rdzeń.
Wynalazek stał się bardzo szybko przedmiotem powszechnego użytku w Chinach i Indiach. Wydaje się, że strzemię było w powszechnym użyciu w całych Chinach od połowy
V wieku n.e. W tym czasie trafił także do Japonii, gdzie ciekawie wyewoluował. W wersji japońskiej podstawa strzemiona, na której opiera się stopa, przybrała postać
nie poziomego rdzenia, lecz pierścienia o płaskim dnie z drewna pokrytego metalem - coś jak w strzemionach współczesnych. Później z czasem zamieniło sięono w strzemię,
w którym ta podstawa była wydłużona poza obrys palców i z osłoną w kształcie miseczki, która otaczała z przodu połowę stopy jeźdźca. W końcu powstała konstrukcja,
która miała podstawę na całej długości stopy jeźdźca, za to prawa i lewa strona miseczki osłaniającej palce zostały usunięte, co zapobiegało klinowaniu się stopy
jeźdźca w strzemieniu. Osłona miewała też otwory pozwalające na odpływ wody po przechodzeniu przez rzeki. Strzemię japońskie ostatecznie przybrało charakterystyczny
wykrzywiony kształt, dzięki któremu pętla skórzanego paska znajdowała się na wysokości podbicia i dzięki temu zapewniała równowagę. Niekiedy miało też żelazny pręt
biegnący wokół pięty, co zapobiegało wyswaniu się stopy. W przodzie mogły znajdowac się też otwory lub gniazda, ułatwiające jazdę z lancą lub sztandarem. Większość
okazów z tego okresu jest wprawdzie żelazna, ale przy tym inkrustowana srebrem i lakierowana.
Te czasy były okresem tak zwanej wielkiej wędrówki ludów, czyli okres migracji plemion barbarzyńskich na terytoria ówczesnego Cesarstwa Rzymskiego i dalej na zachhód.
Jednym z takich migrujących ludów byli Alanowie - jeden z ludów grupy irańskiej, czyli ludów indoeuropejskich mówiących językami irańskimi, zamieszkujących terytoria
rozciągające się od wschodniej Turcji aż po Pakistan i dzisiejszą zachodnią granicę Chin. Alanowie byli pasterzami, zajmującym się głównie hodowlą koni. Żyli na
północ od Kaukazu, pomiędzy rzekami Don i Wołga, a Morzem Azowskim. Począwszy od I wieku n.e. "rośli w siłę" i stopnipowo idąc na zachód powoli podbijali kolejne
tereny. Przez cały basen Morza śródziemnego w V wieku doszki aż na tereny współczesnej Hiszpanii i Portugalii. Udoskonalone przez Alanów w IV wieku strzemię weszło
w ten sposób wraz z nimi do powszechnego użytku w całej zachodniej części Europy. Tu pojawiło się w VI/VII wieku, najpierw w Cesarstwie Bizantyńskim. Powszechnie
stosowano wtedy żelazne strzemiona w kształcie gruszki z wydłużoną pętlą do zawieszenia i płaską, lekko wygiętą do wewnątrz podstawą; znajdywano je w Europie w
grobowcach Awarów z VII wieku przede wszystkim na Węgrzech. Pierwsza europejska wzmianka literacka o strzemieniu zamieszczona jest w "Strategikonie", dziełu
poświęconemu strategii z ok. 600 roku, którego autorem najprawdopodobniej jest cesarz bizantyjski Maurycjusz. W podręczniku mówi się m.in. o tym, że "do siodeł
powinny być przymocowane dwa żelazne stopnie". Użyto słowa "stopnie (scala), gdyż dla tego jakże nowatorskiego dla europejczyków wynalazku jeszcze nie stworzono
nazwy. lasso Dowody - te archeologiczne i te literackie razem potwierdzają, że strzemiona były w powszechnym użyciu wojskowym w Europie Południowo-środkowej i
wschodniej części Morza śródziemnego w drugiej połowie VI wieku, a Cesarstwo Rzymskie używało ich od ok. 600 roku.
Niektórzy uważają, że jednym z pierwszych śladów pojawienia się strzemion na styku Europy i Azji jest wspomniana moneta Kwintusa Labienusa, służącego w Partii,
wybita około 39 roku p.n.e., która przedstawia osiodłanego konia z wiszącymi strzemionami (Partowie słynęli z łucznictwa konnego). Większość badaczy twierdzi jednak,
że nie są to strzemiona, lecz tylko ozdoby, bo kłóci się to pod względem chronologii z innymi znaleziskami (skoro Rzymianie zetknęli się ze strzemionami jeszcze
przed naszą erą, dlaczego mieliby stosowac ten cenny wynalazek w swojej armii dopiero 4 wieki później ?). Bz względu na to, czy dwa wieki w tą,m czy w tamtą, trzeba
powiedzieć, że wynalezienie strzemion nastąpiło w sumie zaskakująco późno, jeśli się weźmie pod uwagę, że konie zostały udomowione już około 4000 lat p.n.e., a
najwcześniejszym znanym wyposażeniem przypominającym czapraki były tkaniny lub nakładki z frędzlami z napierśnikami i tulejami, używane przez kawalerię asyryjską
około 700 roku p.n.e.
Na przełomie VII/VIIi wieku strzemiona pojawiły się w Europie Zachodniej. Najwcześniejsze odnaleziono w Budenheim i Regensburgu, był albo łupami albo prezentami
Awarów; mogły być także próba skopiowania strzemion awarskich. Jednak strzemiona w stylu awarskim nie były powszechnie stosowane. Większość strzemion znalezionych
w Niemczech, pochodzących z tego okresu, nie przypomina tych znaezionych na Węgrzech. Mało tez się ich zachowało - prawdopodobnie najczęściej robiono je z drewna
i lin lub rzemieni, więc nie przetrwały w grobowcach do naszych czasów. Strzemiona znajdowane przez archeolpgów w regionie bałtyckim z kolei są replikami tych
niemieckich. W Europie Północnej i Wielkiej Brytanii strzemiona z drewna ewoluowały z czasem w metalowe. W Skandynawii współistniały dwa główne typy strzemion,
jedne wzorowane na węgierskich (VIII wiek), a drugie, tzw.północnoeuropejskie, miały przy łuku ma prostokątną pętlę do zawieszenia (druga połowa X wieku w Szwecji).
W całej Europie strzemiona upowszechniły się ostatecznie do około 1000 roku. Towarzyszył temu generalny rozwój sprzętu jeździeckiego, zwłaszcza nowa kontrukcja
siodeł o wysokich, sztywnych łękach utrudniających upadek lub "wysadzenie" z siodła przez przeciwnika. Rozwinęła się koncepcja jazdy walczącej kopią, która mniej
więcej w XII wieku przekształciła się w rycerstwo. Wspomniane wysokie łęki wraz ze strzemionami sprawiły, że w pewnym okresie kopijnicy atakowali wręcz z nogami
poziomo wyciągniętymi przed siebie, zaparci mocno pośladkami o tylne łęki, a stopami o strzemiona. Niewiele to ma wspólnego z dzisiejszym dosiadem ujeżdżeniowym,
nieprawdaż ?... No, ale wówczas wielu było przekonanych, że strzemiona wprawdzie pomagają w walce mieczem, ale tak naprawdę wcale nie umożliwiają skuteczniejszego
posługiwania się powszechnie wówczas przez rycerstwo używaną lancą, czy kopią. Co ciekawe, są też relacje z Afryki, z Cesarstwa Mali, mówiące o używaniu w kawalerii
strzemion i siodeł, które umożliwiły użycie nowych sposobów walki: masowych szarż z wykorzystaniem włóczni i mieczy.
Wprowadzenie strzemion nie tylko uczyniło wojownika konnego dominującym w średniowiecznych wojnach, ale zapoczątkowało zmiany społeczne i kulturowe w Europie.
Pojawił się nowy sposób prowadzenia wojen, powstała klasa konnego rycerstwa - arystokracji, wojowników posiadających ziemię i środki umożliwiające im walkę w ten
nowy i wysoce wyspecjalizowany sposób. Tak narodził się i rozprzestrzenił w Europie feudalizm.
Zródła:
https://kpu.pressbooks.pub/ancientandmedievalworld/chapter/origin-and-spread/
https://www.thoughtco.com/invention-of-the-stirrup-195161
https://imperiumromanum.pl/ciekawostka/antyczni-rzymianie-i-grecy-nie-stosowali-strzemion/